چرا فیلم عاشورایی احمدرضا درویش مظلوم واقع شد؟/حکایت عجیب و پیچیده فیلم رستاخیز
دفاع از مفاخر فرهنگی/الیاس حضرتی
25 شهریور 1398
باشگاه خبرنگاران جوان / فیلم پرماجرایی که جنجالی شد
25 شهریور 1398
اما ماجرای توقیف و مصایبی که بر فیلم «رستاخیز» گذشت، عجیب بر سازندگان این فیلم تاثیر گذاشت و درویش را از تصمیم به فیلمسازی و دریافت پروانه ساخت دیگر از وزارت ارشادی که پای مجوز این فیلم نایستاد، مردد کرد، خصوصا وقتی که تمام پیگیری‌ها در مورد این فیلم عملا به سرانجامی نرسید و مسوولان وزارت ارشاد کلامی راجع به این فیلم نگفتند و مسوولیت اکران فیلم «رستاخیز» را به بالاتر از سطح وزارت ارشاد مربوط دانستند
پس از مرگ معاویه، یزید به عنوان خلیفه مسلمین بر خلافت تکیه می‌زند و به والی مدینه نامه می‌نویسد که از حسین (ع) بیعت بگیرد. بکیر پسر حُر که به عنوان پیک ویژه دربار دمشق انتخاب شده است، مامور رساندن نامه یزید به مدینه می‌شود. او که جوانی پرشور و در جست‌وجوی حقیقت است، در مدینه درمی‌یابد که حامل نامه‌ای است که در آن به قتل حسین (ع) فرمان داده شده است و…
به گزارش اعتماد، روزی که جرقه ساخت این فیلم که پیرامون قیام اباعبدالله الحسین (ع) و حادثه عاشورا بود در ذهن احمدرضادرویش شکل گرفت نمی‌دانست با چه ناملایمات و مصایبی در اکران این فیلم دست و پنجه نرم خواهد کرد و قرار است شاهد چه ماجرا‌هایی باشد. او بیش از ۲۵ سال آرزو داشت تا در کارنامه‌اش اثری مربوط به واقعه عاشورا داشته باشد ولی آرزوی او همیشه با نوعی ترس و نگرانی آمیخته بود: «بالاخره این‌گونه معارف در عین اینکه بستر مناسبی برای پرداخت است و دستاورد عظیمی را برای رویاپردازی، خیال، بروز احساس و درس‌آموزی‌ها برای فیلمساز به همراه دارد، مسوولیت سنگینی هم برعهده فیلمساز می‌گذارد.»
آرزویی که با ترس برآورده شد
درویش با این پیش‌آگاهی و با علم به اینکه مسیر صعبی را برای ساخت و نمایش چنین اثری باید بپیماید دست به کار شد تا روایت سینمایی از نهضت عظیم حسینی به مخاطب ارایه دهد. در وهله اول پژوهش و مطالعات زیادی درباره تاریخ واقعه کربلا انجام داد و در این مسیر از مشورت با علما نیز کوتاهی نکرد. او حتی به لحاظ حقوقی از نظرات مشاورانی در مباحث تاریخی و مبانی شرعی و فقهی فیلم نیز استفاده کرد تا اینکه بعد از نهایی شدن فیلمنامه، در سال ۱۳۸۴ و در شام غریبان تولید فیلم به همراه جمعی از حرفه‌ای‌های سینما کلید خورد. فیلمبرداری این فیلم در شهرهایی، چون بم و شهداد کرمان، شاهرود، اصفهان، رباط‌کریم، کاشان، فومن و تهران انجام شد. بالای دویست و پنجاه جلسه فیلمبرداری و چیزی حدود ۱۰ سال زمان برای ساخت فیلم صرف شد تا درنهایت رستاخیز شکل گرفت. سال ۹۲ این فیلم در سی و دومین جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمد و چند سیمرغ گرفت. این فیلم در جشنواره جوایز بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین فیلمبرداری، بهترین طراحی صحنه، بهترین موسیقی و… را نیز کسب کرد.
از همان زمان عده‌ای منتقد فیلم بودند و برخی ساخت رستاخیز را به فال نیک گرفتند.
عرصه سخت فیلمسازی درباره معصومین (ع)
ابراهیم حاتمی‌کیا همان زمان با تماشای فیلم روز رستاخیز گفته بود که در تک‌تک پلان‌های این فیلم یک انرژی متراکم دیده می‌شود که قصد قربت داشته است. از نظر حاتمی‌کیا این عرصه، عرصه سختی است و نباید به‌گونه‌ای رفتار شود که کسی جرات ورود به این عرصه را نداشته باشد: «همه باید به درویش کمک کنیم وگرنه دیگران درباره ما شیعیان فیلم خواهند ساخت.»
مجتبی راعی سازنده فیلم «عصر روز دهم» نیز درباره رستاخیز درویش گفته بود: «به نظرم باید به کسی که ۱۰ سال برای ساخت فیلمی درباره امام حسین (ع) زمان می‌گذارد، احترام گذاشت. آقای احمدرضا درویش می‌توانست به جای ۱۰ سال دنبال ساخت «رستاخیز» رفتن، پنج فیلم دختر و پسری خوب بسازد و هیچ‌کس هم به آن معترض نمی‌شد. به نظرم به نفع فرهنگ کشور است که فرهنگ را از امواج سیاسی دور کنیم. نشان دادن معصومین (ع) بحث جدی دارد و خوب است کسانی که با این موضوع موافق یا مخالف هستند حرف‌های ما را بشنوند.»
چالش اکران و توقیف
بعد از جشنواره فیلم فجر واکنش‌ها نسبت به این فیلم ادامه داشت. بعضی علما و مداحان کشور که به نمایش چهره حضرت ابوالفضل عباس (ع) در سریال مختارنامه اعتراض داشتند و همین اعتراض باعث حذف آن سکانس‌ها از سریال شده بود، به فیلم رستاخیز نیز انتقاد و اعتراض کردند و وزارت ارشاد نیز در مقابل فشار‌ها کوتاه آمد و فیلم اجازه نمایش پیدا نکرد. با این حال سازندگان فیلم و مدافعان رستاخیز می‌گویند در بین بسیاری از مراجع تقلید شیعه حکم نشان دادن چهره معصومین مشخص است و نباید به این دلیل فیلم توقیف شود. نتیجه جست‌وجو‌های ما نیز حاکی از این است که طبق احکام فقهی بسیاری از مراجع تقلید که پیش از این صادر شده است، فیلم نباید مشکلی برای اکران داشته باشد.
به عنوان مثال، امام خمینی (ره) با تاکید فراوان بر لزوم اجرای عزاداری‌ها به شکل سنتی، تعزیه و شبیه‌خوانی را چنانچه مشتمل بر فساد و دروغ نباشد، جایز شمرده‌اند و در پاسخ به اینکه آیا تشبه به اهل بیت علیهم‌السلام در نمایش و تعزیه و غیر آن جایز است؟ این‌گونه پاسخ گفته‌اند: «با مراعات احترام آنان، جایز است.»
همچنین حکم مقام معظم رهبری، در جواب این پرسش که آیا «صورتگری یا صحنه‌سازی از زندگانی حضرت محمد (ص) یا دیگر پیامبران گذشته یا معصومین (ع) یا هر راز و رمز مقدس تاریخی و نشان دادن آن‌ها بر پرده سینما یا صفحه تلویزیون یا صحنه تئاتر و … جایز است یا نه» فرموده‌اند: اگر مستلزم توهین یا نسبت باطلی به آن حضرات علیهم‌السلام نباشد، فی‌النفسه اشکال ندارد.»
آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی نیز در باب رعایت حدود در نمایش زندگانی پیامبران و معصومین علیهم‌السلام برای ارایه زندگی معصومان علیهم‌السلام از طریق فیلم و نمایش و سریال می‌گویند: بهترین راه‌حل این است که معصومین علیهم‌السلام را به صورت مبهم یا در هاله‌ای از نور نشان دهند تا مشکلی از این جهت ایجاد نشود، ولی درباره دیگران چنانچه احترامات لازم رعایت شود، نشان دادن آن‌ها اشکالی ندارد.
ضمن اینکه آیت‌الله العظمی سیدعلی سیستانی نیز در پاسخ به این سوال که «درباره صورتگری یا صحنه‌سازی از زندگانی حضرت محمد (ص) یا دیگر پیامبران گذشته یا معصومین (ع) یا هر راز و رمز مقدس تاریخی و نشان دادن آن‌ها بر پرده سینما یا صفحه تلویزیون یا تئاتر و … جایز است؟» تصریح کرده‌اند: «اگر اصل حرمت و بزرگداشت آنان رعایت شود و شخصیت مقدس آنان را در اذهان مردم خدشه‌دار نکند، مانعی ندارد.»
مرحوم آیت‌الله‌العظمی محمد‌تقی بهجت نیز در مواجهه با این پرسش که تشبه به اهل بیت علیهم‌السلام در نمایش، تعزیه و… چه حکمی دارد، این‌گونه پاسخ گفته بودند: «اگر هتک احترام نشود، مانعی ندارد.»
مرحوم آیت‌الله‌العظمی سید‌ابوالقاسم خویی نیز در پاسخ به این پرسش که آیا تهیه فیلم تاریخی از پیامبر (ص) و ائمه (ع) جایز است و بازی کردن نقش آنان چه حکمی دارد؟ آیا هر کس می‌تواند در نقش آنان بازی کند، یا اینکه باید مومن باشد؟ این‌گونه پاسخ داده بودند: «در همه، معیار یکی است. همه در حکم به جواز برابرند و اگر این کارها، هتک ائمه (ع) و اولیا نباشد، جایز است. هرگاه این شرط تضمین شود، نمایش، بی‌اشکال خواهد بود.»
حکایت عجیب و پیچیده
سرنوشت فیلم رستاخیز از یک زمانی بسیار عجیب و پیچیده شد. این فیلم با تکیه بر مبانی فقهی و مجوز‌های قانونی ساخته شده بود و برای کسب پروانه نمایش بیش از ۵۰ نمایش خصوصی برای مسوولان، روحانیون، اساتید دانشگاه و اقشار مختلف مردم داشت و نکاتی را که می‌توانست محل اختلاف باشد، موردنظر گرفته بود و با درنظر گرفتن این نکات اصلاحیه‌های زیادی به فیلم وارد شده بود. خود درویش این نظر را داشت که فارغ از حوزه قانون و ممیزی قبل از اکران عمومی همه نوع پالایشی روی فیلم صورت گرفته و بعد هم شورای پروانه نمایش فیلم را دیده و مجوز رسمی برای آن صادر کرده است. به گفته درویش حتی مجلس شورای اسلامی، کمیسیون فرهنگی و رییس کمیسیون هم این فیلم را تایید کردند که بدون اشکال است و از این حیث حجت بر آن‌ها تمام شده بود. مسوولان قبلی وزارت ارشاد (در زمان مدیریت حجت‌الله ایوبی در سازمان سینمایی و وزارت علی جنتی) هم در دفاع از فیلم و مفتخر بودن به ساختش صحبت‌هایی ارایه کردند و فیلم اکران شد، اما در همان روز اول دچار مشکل شد.
فیلم به تاریخ ۲۴ تیر اکران عمومی شد، اما پس از چند ساعت به دستور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت از پرده اکران پایین کشیده شد. در روز نخست اکران فیلم، سازمان سینمایی اعلام کرد به منظور رعایت جایگاه و شأن مراجع عظام تقلید و عالمان شاخص دینی، اکران این فیلم تا وصول رضایت برخی مراجع به تعویق خواهد افتاد. دلیل اصلی مبنی بر عدم نمایش این فیلم نشان دادن سیمای حضرت ابوالفضل عباس (ع) بود.
پس از آن بود که مشخص شد رستاخیز پروانه نمایش بین‌المللی دارد و برای نمایش در خارج از کشور منعی ندارد، اما پروانه نمایش داخل این فیلم لغو شد. درویش که آرزوی ساخت چنین فیلمی را بیشتر از بیست و پنج سال با خود به دوش می‌کشید، کوتاه نیامد و از همان زمان بود که برای رفع مشکل «رستاخیز» عزمش را جزم کرد. از مکاتبه‌ها و ملاقات‌های حضوری با مقام‌های کشوری و لشکری گرفته تا مکاتبه با رییس‌جمهور. او درنهایت به رهبر معظم انقلاب متوسل شد و ایشان تاکید کردند: «.. شما به خدا توکل و بر باور خود ایستادگی کنید…» همین صحبت رهبری باعث آرامش سازندگان رستاخیز شد ولی با این حال فیلم رستاخیز رنگ پرده را هنوز به خود ندیده است.
حالا پس از اینکه پنج سال از توقیف فیلم «رستاخیز» می‌گذرد و سه وزیر به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آمده‌اند و کار به دادگاه و صدور حکم هم کشیده، اما رسما برای اکران فیلم رستاخیز هیچ اتفاقی نیفتاده است. در چنین موقعیتی، به صورت ناگهانی هفته گذشته همزمان با عاشورای حسینی، نسخه غیرقانونی این فیلم با نام «القربان» در فضای مجازی و سایت‌های اینترنتی منتشر شد؛ اقدامی که از نظر سازندگان نوعی غارت به حساب می‌آمد، اما با وجود این صد‌ها هزاران نفر فیلم رستاخیز را دیدند و میلیون‌ها نفر نسخه قاچاق فیلم را دانلود کردند.
چرا کسی پاسخگو نیست؟
اما ماجرای توقیف و مصایبی که بر فیلم «رستاخیز» گذشت، عجیب بر سازندگان این فیلم تاثیر گذاشت و درویش را از تصمیم به فیلمسازی و دریافت پروانه ساخت دیگر از وزارت ارشادی که پای مجوز این فیلم نایستاد، مردد کرد، خصوصا وقتی که تمام پیگیری‌ها در مورد این فیلم عملا به سرانجامی نرسید و مسوولان وزارت ارشاد کلامی راجع به این فیلم نگفتند و مسوولیت اکران فیلم «رستاخیز» را به بالاتر از سطح وزارت ارشاد مربوط دانستند. به گفته آن‌ها «از اکران فیلم «رستاخیز» با نظر مخالف بعضی مراجع عظام جلوگیری شده است» و همین خود باعث یک نوع خستگی مفرط در سازندگان و عوامل فیلم می‌شود.
نظر رهبری نهایی است
سکوت مسوولان وزارت ارشاد، یکی از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس را به حرف آورده است. نصرالله پژمانفر می‌گوید: «فیلم رستاخیز یک فیلم خوب با چارچوب درست است. دفتر مقام معظم رهبری نیز نسبت به این فیلم نظر موافق داشته و با نمایش آن مخالفتی ندارند، اما وزارت ارشاد به سازندگان این فیلم ظلم کرد و نمایش ندادن این فیلم هیچ توجیهی ندارد.»
پژمانفر با اشاره به اینکه اگر سازندگان این فیلم از وزارت ارشاد برای ممانعت در قبال نمایش ندادن این فیلم شکایت کنند کار منطقی انجام داده‌اند تاکید کرد که او هم کمک‌شان خواهد کرد.
این عضو کمیسیون فرهنگی مجلس به این موضوع اشاره کرد که ممکن است برخی افراد یا حتی مراجع نظر دیگری نسبت به این فیلم داشته باشند، اما از آنجایی که نظر مقام معظم رهبری نظر نهایی است ما باید در مورد فیلم رستاخیز نیز این مساله را درنظر بگیریم.
اختلاف‌نظر زیادی در این باره وجود دارد
صرف‌نظر از بحث‌های فقهی و حقوقی فیلم تصمیم گرفتیم سراغ بعضی اهالی سینما برویم و نظر آن‌ها را نیز در مورد حکایت رستاخیز بدانیم.
هوشنگ گلمکانی معتقد است، درباره داستان‌های ارزشی معاصر و غیرمعاصر اختلاف‌نظر زیادی وجود دارد و همین مساله باعث می‌شود که مشکلات زیادی سر راه فیلمساز‌ها باشد: «همیشه درباره این موضوع مهم صحبت و بحث می‌شود که چرا فیلم‌های مذهبی در سینمای ایران کم ساخته می‌شود؟ خب واضح است؛ برای اینکه سر چنین موضوعات توافق وجود ندارد.»
گلمکانی با طرح این پرسش که چگونه می‌توان در این مقولات به توافق رسید، صحبت‌هایش را تکمیل می‌کند: «نتیجه این می‌شود که بخش دولتی و نیمه‌دولتی برای ساخت چنین مضامینی کنار می‌کشند و تعداد ساخت این نوع فیلم‌ها به حداقل می‌رسد.»
رنجی که از عدم وحدت رویه مشخص می‌بریم
منوچهر محمدی نیز درباره مشکلات ساخت فیلم‌های تاریخی و پرداخت به زندگی معصومین در سینمای ایران می‌گوید: «آنچه مسلم است در کشوری مثل ایران با فرهنگ و باور‌های دینی و اعتقادی ساخت فیلم‌هایی در موضوعات تاریخی و مذهبی از مطالبات مردم، سینماگران و مسوولان بوده است، اما آن چیزی که اینجا اهمیت پیدا می‌کند این است که متاسفانه فیلم‌هایی که تاکنون ساخته شده به دلیل نداشتن وحدت رویه مشخص و محدودیت‌هایی جدی که برای فیلمسازان به وجود آمده، عملا هزینه زیادی برای فیلمساز داشته است، البته که در اینجا منظور هزینه معنوی است نه مادی.»
از نظر این تهیه‌کننده سینما اگر قرار باشد به همین روال پیش برویم، فیلمسازان سینمای ایران که بسیاری از آن‌ها مایلند در این عرصه‌ها کار کنند، عطای این‌گونه فیلمسازی را به لقایش می‌بخشند. او می‌گوید: «انتظار می‌رود مراجع عظام تقلید و صاحب‌نظران حوزه مباحث فقهی و دینی در دنیای معاصر که عصر رسانه‌هاست فرهنگ شیعی را از نعمت سینما محروم نکنند. همچنین به نظر می‌رسد کار جدی و گسترده‌ای در حوزه‌های علمیه باید صورت گیرد تا تناسب بین زبان سینما و معارف دینی برقرار شود تا باعث شود فیلمسازان باورمند و دارای دغدغه بی‌هیچ نگرانی و ترسی به حوزه گسترده معارف شیعی ورود پیدا کرده و از این ذخیره عظیم که می‌تواند به اعتلای سینمای ایران منجر شود، استفاده کنند.»
